نویسنده : تاشقین بهائی
زبان اوزبیکی یکجا بازبان اویغوری شامل گروپ قرلوق میباشد. زبان قرلوق از نقطة نظر تاریخی همخانواده با گروه زبانی آسیای مرکزی، بهویژه شاخه های زبانهای هون غربی است.
مراحل تشکل زبانهای تورکی پس از قرن یازدهم میلادی، از آن جمله، مراحل ترویج زبان اوزبیکی را میتوان مشخص ساخت.
یکی از مسائل مهم آموزش تاریخ زبان همانا مرحله بندی تکامل آن میباشد. برای مرحله بندی تکامل زبان اوزبیکی و زبانهای هم خانوادة آن تاریخ پیدایش، مراحل تکامل و مناسبات ذات البینی این زبانها درخور اهمیت است.
پرواضح است که این مرحله بندی با تصنیف زبانهای تورکی نیز وابستگی کامل دارد. این تصنیف به گونهیی مفهومِ مرحله بندی تاریخی زبانهارا میرساند. زیرا هم در تصنیف و هم در مرحله بندی پرنسیپ های مشابهی در نظر گرفته میشود.
باوجودی که تصنیف زبانهای تورکی در قرن یازدهم توسط محمود الکاشغری صورت گرفته، ولی تا قرن نزدهم میلادی تصنیف مکمل این زبانها تحقق نیافته است. تصنیف زبانهای تورکی پس از قرن نزدهم توسط دانشمندان روسی آغاز شد که درذیل نمونه هایی ازآنهارا ذکر مینمایم.
رادلف زبانهای تورکي را به چهارگروه تقسیم مینماید:
۱. گروه شرقی(زبان تاتارهای سایبریا)
۲. گروه غربی (زبانهای قیرغیزی،قزاقی، باشقیردی وتاتاری)
۳. گروه آسیای مرکزی(زبانهای اوزبیکی و اویغوری)
۴. گروه جنوبی(زبانهای تورکمنی، آذربایجانی، تورکی، تاتار کیریمیه)
سما‌یلویچ تصانیف گذشتگان را چنین جمعبندی میکند:
۱. گروه جنوب شرقیِ چیغتای دربرگیرندة زبانهای اویغوری، اوزبیکی و لهجه های مختلف آنه میباشد.
۲. گروه جنوبغربی اوغوز شامل لهجه های اوغوز زبان اوزبیکی میباشد.
اې. ملوف در تصنیف خود، در گروه زبانهای جدید تورکی زبانهای اوزبیکی و چیغتایی را شامل میسازد.
در تصنیف ا. بسکا‌کف شاخة هون غربی زبانهای تورکی شامل گروه زبانی قرلوق میشود: الف)گروه قرلوق- خوارزم: زبانهای قاره خانی و خوارزم (آثار احمدیسَّوی)؛ ب) زبان فعلی اویغوری و لهجه های آن( در این تصنیف بعضی خصوصیات زبانی در نظر گرفته شده است).
دانشمندان اوزبیک با مطالعة تصنیف بندیهای دانشمندان خارجی درسال ۱۹۷۳ میلادی مرحله بندی تاریخ تکامل زبان اوزبیکی را طورذیل جمع بندی نموده اند:
به همین ترتیب تشکل مردم اوزبیک، نظر به تکامل اجتماعی-تاریخیاش میتوان چنین مرحله بندی نمود:
۱.دور نخست تکامل زبان اوزبیکی. این دوره قرون ۱۱الی نیمة قرن ۱۴ میلادی را دربر میگیرد.
۲. دور میانة تکامل زبان اوزبیکی. این دوره از نیمة دوم قرن۱۴ میلادی شروع و تانیمة قرن ۱۹ میلادی ادامه می یابد.
۳. مرحلة نهایی تکامل زبان اوزبیکی. این دوره از نیمة دوم قرن ۱۹ میلادی شروع تا ربع اول قرن بیستم ادامه می یابد.
۴. زبان ملی اوزبیکی. دراین دوره زبان ملی اوزبیکی تشکیل و تکامل و غنامندی آن ادامه دارد.
مرحلة نخست تکامل زبان اوزبیکی و زبان اوزبیکی کهن
در قرن دهم اتحاد قبایل قرلوق به میان آمد و دولت قاره خانیها را تشکیل دادند و مرکز قدرت برپاشد. البته، این پروسه با ترویج عنعنات محلی گرایانة دولت قاره خانیها توأم بود. دور نخست تکامل زبان ادبی اوزبیکی دارای دو خصوصیت ذیل بود:
۱)زبان ادبی کتابی_ درآن ساختارهای زبانهای تورکی قدیم، عربی و فارسی حاکمیت داشت. از همین سبب اکثر مفاهیم و عبارات آن قابل فهم نیست.
۲)زبان ادبی عامه_ درآن عناصر و اشکال خاصة زبان گویشی مردم بیشتر دیده میشود.
در زبان ادبی کتابی آثار دینی، تصوفی و تعلیمی بیشتر انشا یافته است که «تفسیر»، «قصصالانبیاء»، «اوغوزنامه» از جملة این آثار میباشد. از لحاظ فونیتیک این آثار براساس لهجة«د» تخلیق یافته است که در دوره های بعدی (اوایل قرن ۱۴) جای خودرا به لهجة«ی» خالی کرده است.
زبان ادبی عامه براساس گویش زنده تشکل پذیرفته، درآن تصویر پر معنای ادبیات شفاهی مردم انعکاس یافته است. سرودها، امثال وحکم شامل «دیواناللغاتالترک» محمود کاشغری نمونه های خوبی از آثار این زبان به شمار مییاید.
آثار ومنابعی که دراین دوره آفریده شده اند عبارت انداز: «دیواناللغاتاترک» محمود کاشغری(قرن۱۱)، «هبةالحقایق» احمد یوگنکی(قرن۱۲) «قصة یوسف» علی (قرن۱۳)، «قصةربغوزی» و«قصصالانبیاء» ناصرالدین ربغوزی (قرن۱۴)، «خسرو وشیرین» قطب (قرن ۱۴) و فرامین و اسناد دولتی مختلف و متعدد.
قابل ذکر است که درمنابع زبانشناسی وقتی دربارة خصوصیات زبان اوزبیکی کهن سخنی به میان آید، بیشتر به آثار علیشیرنوایی استناد میگردد. چونکه علیشیرنوایی افزون بر اینکه شاعر نامدار و متفکر بزرگ و زبانشناس عالیقدر مردم اوزبیک است، منحیث بنیانگذار ومروج زبان ادبی کهن اوزبیکی نسبت به همه درخور اهمیت میباشد.
«درحقیقت زبان علیشیرنوایی زبان ادبی یک دورة کامل اوزبیکی میباشد.»[1]
این مسأله را ظهیرالدین محمد بابرشاه، شاعر و دانشمند بزرگ در بابرنامة خود واضح ساخته است. بابر برعلاوة ثبت واقعات تاریخی، سیاسی و اجتماعی معاصر خویش، به مسائل عمده علمی نیز پرداخته، درمورد زبان نظریات جالبی ارائه نموده است. بابر نظریات خویشرا دربارة اندیجان چنین بیان میکند: «مردمش تورک است، درشهر وبازارش کسی را نمیتوان یافت که تورکی نداند. لفظ مردمش با لفظ قلم موافق است. ازاینرو علیشیرنوایی آثار و مصنفات خویشرا با وجودیکه در هری نشونما یافته، با این زبان نوشته است.» [2]
یکی از دلایلی که مطابقت زبان نوایی را بالهجة اندیجان به اثبان میرساند، این است که درآن زمان بین لهجه های اندیجان، شهر سبز، سمرقند وبخار، حتی هرات تفاوت بارزی وجودنداشت بلکه شباهتهای زیادی میان این لهجه ها به نظر میرسید. به نظر نوایی صرف لهجة خوارزم از دیگر لهجه متمایز بود. لیکن با حوادث و رویدادهای سیاسی بعدی باحاکمیت اوزبیکهای دشت قپچاق و آمیزش آنها باقبایل دیگر اوزبیک، لهجه های نزدیک باهم به مرور زمان شباهت و مطابقت های پیچیده یی زبانی را به وجود آوردند. در نتیجه لهجه های متفاوتی به میان آمد. از این رو تصادفی نیست که زبان آثار نوایی بالهجه کنونی اندیجان آنقدرهم مطابقت ندارد. به همین ترتیب زبان آثار نوایی بالهجة تیپ«ی»[3] شهری اندیجان مطابقت دارد. درزمان نوایی لهجه شهری تیپ«ی» اساس زبان همة اوزبیکان را تشکیل میداد.
خط اوزبیکی در طول تاریخ توسعه ، سه نوع خط به زبان اوزبیکی وجود داشته است. تا اواخر دهه ۱۹۲۰ خط و کتابت گروه قومی اوزبیک ها بر اساس الفبای عربی بود. با ظهور حاکمیت شوروی ، خط وکتابت دستخوش اصلاحاتی شد. الفبای لاتین تا سال ۱۹۳۸ مورد استفاده قرار گرفت و پس از آن الفبای سیریلیک جایگزین شد. پس از استقلال جمهوری اوزبیکستان در سال 1993 ، الفبای لاتین بازگردانده شد. امروزه از حروف عربی ، لاتین و سیریلیک به صورت موازی در خط اوزبیکی استفاده می شود. نسل قدیمی خط سیریلیک را ترجیح می دهند ، در حالی که اوزبیک های مقیم خارج از کشور الفبای عربی را یاد گرفته اند. در مکاتب ، دانش آموزان به زبان لاتین درس می خوانند، بنابراین خواندن کتاب های منتشر شده در دوران اتحاد جماهیر شوروی برای دانشجویان و دانش آموزان بسیار دشوار است. اوزبیکی غنی از کلمات فارسی است. در قرن بیستم ، فرهنگ لغت به طور قابل توجهی با کلمات روسی غنی شد و امروز به سرعت با کلمات انگلیسی پر می شود.
در حال حاضر ، طبق منابع باز ، حدود ۲۴ میلیون نفر در اوزبیكستان ، ۴ میلیون نفر در افغانستان ، حدود یك میلیون نفر در تاجیكستان ، ۵۰۰ هزار نفر در قزاقستان ، حدود ۳۵۰ هزار نفر در تركمنستان و ۳۰۰ هزار نفر در روسیه زندگی می كنندکه آنها به زبان اوزبیکی صحبت می کنند.
[1]– دانیاروف. علیشیرنوایی ومسالة تأثیر تاشکېنت.سال1968 ص279.
[2] – بابرنامه.تاشکېنت.سال1960 .ص60.
[3] – در زبان اوزبیکی دو تیپ عمدة گویش وجود دارد.الف) تیپ«ی» . درآن کلماتی که با یای صامت آغاز میشود «ی» تلفط میشود؛ب) تیپ«ج» . درآن کلماتی که با یای صامت آغاز میشود «ج» تلفط میشود. مثلاً، ییر- جیر(زمین)؛ یووماق- جووماق(شستن)
